(રચનાઃ પરમાનંદદાસજી)

(રાગઃ બિભાસ)

ગંગા પતિતનકો સુખ દેની ।

સેવા કર ભગીરથ લાયે પાપ કાટનકો પેની ।।૧।।

સકલ બ્રહ્માંડ ફોરકે આવત ચલત ચાલ ગજગેની ।

પરમાનંદ પ્રભુ ચરણ પરસતેં ભઈ કમલદલનયની ।।૨।।

આ પદમાં પરમાનંદદાસજી ગંગાજીનો મહિમા વર્ણવે છે. ગંગાજી પતિતોપાપીઓને સુખ દેનારાં છે. ગંગાસ્નાનથી અનેક જન્મોનાં પાતકો દૂર થાય છે.

ગંગાજી તો સ્વર્ગની સરિતા. શ્રી વિષ્ણુ ભગવાનનાં ચરણકમલમાંથી પ્રગટેલાં ચરણપદ્મજા. ભૂતળ ઉપર તેમને લાવનાર ભગીરથ રાજા. પોતાના પૂર્વજોના ઉદ્ધાર માટે અયોધ્યાના આ સૂર્યવંશી રાજાએ ગંગાજીને ભૂતલ ઉપર પધરાવ્યાં હતાં. ઈક્ષ્વાકુ વંશના સગર રાજાના ૬૦,૦૦૦ પુત્રો અશ્વમેધ યજ્ઞનો ઘોડો સાચવતા તેની પાછળ જતા હતા. આ ઘોડાને પાતાળમાં લઈ જવામાં આવ્યો, ત્યારે બધા પુત્રો પૃથ્વી ખોદીને પાતાળમાં ગયા. ત્યાં તેમણે ધ્યાનમાં બેઠેલ કપિલ મુનિનું અપમાન કર્યું. કપિલ મુનિ ક્રોધિત થયા અને એ ક્રોધથી બધા ભસ્મીભૂત થઈ ગયા.

ઘણાં વર્ષો પછી સગર રાજાના પૌત્ર અંશુમાન રાજા તેના કાકાઓની શોધમાં નીકળ્યા. કપિલ મુનિના શાપથી બધા ભસ્મીભૂત થયા છે એ જાણી અંશુમાન રાજાએ મુનિને વિનંતી કરી કે એ ૬૦,૦૦૦ ને માફી આપો.

કપિલ મુનિએ કહ્યું, ‘તમારા દીકરાના દીકરાનો દીકરો ભગીરથ રાજા થશે. તે ગંગાજીને પ્રસન્ન કરી ભૂતળ ઉપર લાવશે. ગંગાજીની સહાયથી એ ભસ્મીભૂત પુત્રોનો ઉદ્ધાર થશે.’

ભગીરથ રાજાએ ગંગાજીને પ્રસન્ન કરવા હજારો વર્ષો સુધી તપ કર્યું. તપથી ગંગાજી પ્રસન્ન થતાં તેમને પૃથ્વી ઉપર પધારવા વિનંતી કરી. ગંગાજીએ પૃથ્વી ઉપર આવવાનું કબુલ્યું. ત્યારે પ્રશ્ન થયો કે ગંગાજીના ધસમસતા પ્રવાહને પૃથ્વી ઉપર ઝીલશે કોણ? કારણ કે એ પ્રવાહ સીધો પૃથ્વી ઉપર પડે તો પૃથ્વીને ચીરી નાખે. ભગીરથે શિવજી પાસે જઈ ગંગાના પ્રવાહને ઝીલવા વિનંતી કરી. શિવજીએ સંમતિ આપી. ગંગાજીને ઝીલવા તેઓ ઊભા રહ્યા. ગંગાજી આકાશમાંથી નીચે પધાર્યાં. ભગીરથ જ્યાં તપ કરતા હતા ત્યાં જલબિંદુઓ પડ્યાં અને ગંગાજીના જળથી ત્યાં બિંદુસાર નામનું સરોવર રચાયું. તેમાં ગંગાજી પુરાઈ ગયાં અને તેમના સ્પર્શથી સગર રાજાના ૬૦,૦૦૦ પુત્રોનો ઉદ્ધાર થયો. બધા સ્વર્ગમાં ગયા.

આ પૌરાણિક આખ્યાયિકાનો ઉલ્લેખ કરીને પરમાનંદદાસજી કહે છે કે ભગીરથ રાજા તપ કરી, સેવા કરી, ગંગાજીને સર્વ જીવોના પાપ દૂર કરવા માટે ભૂતલ ઉપર લાવ્યા છે. ગંગાજી સકલ બ્રહ્માંડને ચીરીને પૃથ્વી ઉપર પધાર્યાં છે અને ગજગતિ ચાલે આવી હિમાલયથી વહેતાં વહેતાં છેક બંગાળના ઉપસાગર સુધી પ્રવાસ કરે છે. અનેક પતિત લોકોને પાવન કરતાં રહે છે.

ગંગાજીમાં પતિતોને પાવન કરવાની આ શક્તિ ક્યાંથી આવી? તો પરમાનંદદાસજી કહે છે કે પ્રભુનાં ચરણમાંથી પ્રગટ્યાં હોવાથી, પ્રભુનાં ચરણનો સ્પર્શ થવાથી આ કમલદલ જેવાં નયનવાળાં ગંગાજી પતિતપાવની બન્યાં છે.

આવાં શ્રીગંગાજીનો મહિમા ભક્તો ગંગાદશહરાના દસ દિવસ ગાય છે અને શ્રીયમુનાજીની સાથે તેમને પણ યાદ કરે છે.

(રચનાઃ શ્રીહરિરાયજી)

(રાગઃ આસાવરી)

શ્રીવલ્લભ તજ અપનો ઠાકુર કહો કોનપેં જઇએ હો ।

સબ ગુણ પૂરણ કરુણાસાગર જહાં મહારસ પૈયે હો ।।૧।।

સુરત હી દેખ અનંગ વિમોહિત તન મન પ્રાન બિકૈયે હો ।

પરમ ઉદાર ચતુર સુખ સાગર અપાર સદા ગુન ગૈયે હો ।।૨।।

સબહિનતે અતિ ઉત્તમ જાની ચરનપર પ્રીત બઢૈયે હો ।

કાન ન કાહૂકી મન ધરિયે વ્રત અનન્ય એક ગ્રહિયે હો ।।૩।।

સુમર સુમર ગુન રૂપ અનુપમ ભવદુઃખ સબ વિસરૈયે હો ।

મુખ વિધુ લાવણ્ય અમૃત ઇક ટક પીવત નાહિ અઘૈયે હો ।।૪।।

ચરનકમલકી નિશદિન સેવા અપને હૃદે બસૈયો હો ।

રસિક કહે સંગીનસો ભવોભવ ઇનકે દાસ કહૈયે હો ।।૫।।

શ્રીહરિરાયજી રચિત આ પદ આપણને શ્રીમહાપ્રભુજીના ચરણકમલનો દ્રઢ આશ્રય રાખવા સમજાવે છે. શ્રીવલ્લભ જેવા સ્વામીને છોડીને અન્યનો આશ્રય શા માટે ન કરવો જોઇએ તે સમજાવે છે.

આપશ્રી કહે છે કે શ્રીવલ્લભ સર્વ ગુણોથી પૂર્ણ અને કરુણાના સાગર સમાન છે. જેમ સાગરમાં પુષ્કળ જળ હોય તેમ આ કરુણાસાગર એવા શ્રીવલ્લભમાં શ્રીપ્રભુનો પૂર્ણ પ્રેમરસ ભરેલો છે. આપશ્રીનું સૌંદર્ય એવું છે કે એ અલૌકિક સૌંદર્યના દર્શનથી અનંગ એટલે કે કામદેવ પણ મોહિત થઇ જાય છે. આવા શ્રીવલ્લભ ઉપર આપણા તન, મન, પ્રાણ ન્યોછાવર કરી દઇએ.

શ્રીવલ્લભ પરમ ઉદાર છે. ચતુર છે. સુખના સાગરરૂપ છે. આવા અપાર ગુણોથી શોભતા શ્રીવલ્લભના ગુણ સદા ભગવદીયો ગાય છે. શ્રીવલ્લભને સૌથી ઉત્તમ ગુરુ માની, સાક્ષાત્ કૃષ્ણસ્વરૂપ માની એમના ચરણોમાં પ્રીતિ રાખે છે. અનન્ય ટેક રાખી શ્રીવલ્લભનો જ આશ્રય રાખે છે. અન્ય કોઇની વાત માનતા નથી. માત્ર વલ્લભના ગુણોને યાદ કરી કરીને, આપશ્રીના અનુપમ સ્વરૂપની અલૌકિકતાને સ્મરીને  યાદ કરીને  પોતાના આ સંસારના સર્વ દુઃખોને ભગવદીયો ભૂલી જાય છે. આવા શ્રીવલ્લભને તજીને કહો કોના શરણે જઇશું?

શ્રીવલ્લભના મુખારવિંદ રૂપી ચંદ્રના લાવણ્યનું પાન કરતાં, એકીટશે આપશ્રીના મુખારવિંદનું દર્શન કરતાં ભક્તો ધરાતાં નથી. શ્રીવલ્લભના ચરમકમલની સેવા નિશદિન પોતાને પ્રાપ્ત થાય એવી અભિલાષા ભક્તો રાખે છે. શ્રીવલ્લભના ચરણકમળ પોતાના હૃદયમાં નિરંતર વસે એવી ભાવના રાખે છે. એટલું જ નહિ પણ શ્રીહરિરાયજી પોતાના સંગી એવા ભગવદીયોને કહે છે કે આપણને તો માત્ર આ જન્મે જ નહિ પણ ભવોભવ  દરેક જન્મમાંશ્રીવલ્લભના જ દાસ થવાનું મળે, દરેક જન્મમાં શ્રીવલ્લભ જ આપણા સ્વામી તરીકે મળે અને આપણે એમના દાસ કહેવાઇએ. અલૌકિક ગુણોથી સભર ભરેલા, કૃષ્ણરસથી ભરેલા, પરમ ઉદાર, કરૂણાના સાગર, શ્રીકૃષ્ણની અલૌકિક શોભાને ધારણ કરનારા, ચતુર ચિંતામણિ સ્વરૂપ શ્રીવલ્લભ સ્વામી તરીકે પ્રા થયા પછી અન્યનો આશ્રય કરવાની શું જરૂર છે!

[રાગ-આસાવરી]

[રચના-શ્રી હરિરાયજી મહાપ્રભુ (રસિક)]

પ્રીત બઁધી શ્રીવલ્લભપદસોં અર ન મનમેં આવે હો ।
પઢ પુરાન ખટદર્શન નીકે જો કછુ કોઉ બતાવે હો ।।૧।।
જબતેં અંગીકાર કિયો હૈ મેરો તબતેં અન્ય ન સુહાવે હો ।
પાય મહારસ કોન મૂઢમતિ જહાં તહાં ચિત્ત ભટકાવે હો ।।૨।।
જાકો ભાગ્ય ફલ્યો યા કલિમેં સો યહ પદરજ પાવે હો ।
જિન કોઉ કરો ભૂલ મન સંશય નિશ્ચય કરિ શ્રુતિ ગાવે હો ।।૩।।
નંદનંદનકો નિજ સેવક કર દ્રઢ કર બાંહ ગહાવે હો ।
‘રસિક’ સદા ફલરૂપ જાનકે લે ઉછંગ હુલરાવે હો ।।૪।।

આ પદ શ્રી હરિરાયજી રચિત છે, જેમને આપણે ‘શિક્ષાપત્ર’ના કર્તા તરીકે યાદ કરીએ છીએ. આપશ્રીએ ‘રસિક’ ઉપનામથી ઘણાં કીર્તનોની રચના કરી છે. શ્રી હરિરાયજીને શ્રીમહાપ્રભુજીના ચરણોમાં ઘણી આસક્તિ હતી. શ્રીમહાપ્રભુજી પ્રત્યે તેમને અનન્ય ભાવ હતો. તેમણે શ્રી સર્વોત્તમ સ્તોત્રના ત્રણ દિવસ સુધી સતત પાઠ કરેલા. તેના ફળસ્વરૂપે તેમને શ્રીમહાપ્રભુજીનો સાક્ષાત અનુભવ પણ થયો હતો. આ પદમાં તેઓ કહે છે કે મને શ્રીવલ્લભના ચરણકમલ સાથે એવી પ્રીત બંધાઈ ગઈ છે, એમાં એવી આસક્તિ થઈ ગઈ છે કે હવે એ ચરણકમલ સિવાય બીજું કંઈ મનને ગમતું નથી. કશામાં રૂચિ
થતી નથી.

અઢાર પુરાણો અને છ દર્શનો સારી રીતે ભણીને પણ જો કોઈ શ્રીવલ્લભ સિવાયની કોઈ બાબત મને બતાવે તો પણ મારું મન એ માનવા તૈયાર નથી. એ પુરાણો અને દર્શનો ભણવા માટે પણ કોઈ કહે તો તેમાંય મારું મન
લાગતું નથી.

જ્યારથી શ્રીવલ્લભે મારો અંગીકાર કર્યો છે, મારો હાથ પકડ્યો છે, ત્યારથી મને બીજું કંઈ સુહાતું નથી. જ્યારે કોઈ મહાન રસ પ્રાપ્ત થઈ જાય, કોઈ ઉત્તમોત્તમ વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ જાય પછી એવો કોણ મૂઢમતિ હોય કે એ મહારસમાં મન લગાવવાને બદલે એના ચિત્તને આમતેમ ભટકાવે? શ્રીવલ્લભ જેવા કરુણાનિધિ, કૃપાનિધિ ગુરુ પ્રાપ્ત થઈ ગયા પછી જો કોઈ અન્યને શરણે જવા માટે આમતેમ ભટકે તો તેને મૂઢમતિ  જેની બુદ્ધિ મૂઢ થઈ ગઈ છે એવો જ કહેવાયને? એની બુદ્ધિ માટે બીજું શું કહેવું?

આ કલિકાલમાં જેનું મહાન ભાગ્ય હોય એને જ શ્રીવલ્લભની ચરણરજ પ્રાપ્ત થાય. શ્રીવલ્લભનું સ્વરૂપ ‘વસ્તુતઃ કૃષ્ણ એવ’ સાક્ષાત્ શ્રીકૃષ્ણનું જ સ્વરૂપ છે. એમના સ્વરૂપમાં ભૂલથી પણ કોઈ શંકા કરશો નહિ. વેદના પ્રમાણોથી આ બાબત સિદ્ધ થયેલી છે. એ વલ્લભની ચરણરજ મને પ્રાપ્ત થઈ છે એ મારું પરમ ભાગ્ય છે. તેથી હવે મને બીજું કાંઈ ગમતું નથી.

શ્રીવલ્લભ એવા કૃપાળુ છે કે જે જીવ આપને શરણે જાય છે તેને નંદનંદનના સેવક બનાવી દે છે. પ્રભુને એ જીવનો હાથ પકડાવી દે છે. એ હાથ એવો દ્રઢતાથી પકડાવે છે કે પ્રભુ એ જીવને પછી કદાપિ છોડતા નથી. ભલે એ જીવ ભગવાનને ભૂલી જાય પણ ભગવાન તેને ભૂલતા નથી. એટલું જ નહિ પણ એ જીવ જો પ્રેમથી પ્રભુનાં સેવાસ્મરણ કરે તો એ ભગવદીયની ગોદમાં નંદનંદન સદા ખેલે છે. ‘લે ઉછંગ હુલરાવે હો’ એ જીવ પ્રભુને સદા પોતાના ઉચ્છંગમાં  ગોદમાં ખેલાવે છે.

આમ આ પદમાં શ્રી હરિરાયજી બતાવે છે કે શ્રીવલ્લભમાં આપણો પ્રેમ છે, ભાવ છે તો એનું મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે પછી આપણા હૃદયમાં તેમના સિવાય બીજા કોઈનું સ્થાન ન રહેવું જોઈએ. મન, વચન, કર્મથી તેમના જ થઈને રહીએ. તેમની આજ્ઞા અનુસાર જીવન જીવીએ. વલ્લભના વલ્લભ (પ્રિય) બનીએ.

(રચનાઃ કૃષ્ણદાસજી)

મેરે તો ગિરિધર હી ગુણગાન,

યહ મૂરત ખેલત નયન મેં, યેહી હૃદયમેં ધ્યાન.

ચરનરેનુ ચાહત મન મેરે, યેહી દીજિયે  દાન,

‘કૃષ્ણદાસ’કી જીવનિ ગિરિધર, મંગલ રૂપ નિધાન.

ભાવાર્થઃ

શ્રીગિરિધરલાલનું ગુણગાન એ જ મારું જીવન છે. મારા એ પ્રભુ છે, પ્રિયતમ છે, તેથી તેમણે શ્રીગિરિરાજ ધારણ કરી, મારું રક્ષણ કર્યું. એ નિમિત્તે મને પોતાની પાસે રાખી, આવા પ્રિયતમના સ્નેહવશ બની જીવનભર હું તેમનાં ગુણગાન ગાઈશ. તે સાંભળવામાં તેમની પણ પ્રસન્નતા છે તે હું જાણું છું.

મારા સાંવરે લાલનું આ સ્વરૂપ મારી આંખોમાં સદાકાળ ખેલે છે. મારા હૃદયમાં સદાકાળ તેમનું જ ધ્યાન સહજ સ્નેહના કારણે છે; તેથી સહજ રીતે વાણીથી તેમનું જ ગુણગાન થયા કરે છે.

હે સાંવરે સુંદર! મારું મન તમારી ચરણરજની અભિલાષા સેવે છે. આપ મારા પ્રેમભાજન છો, ત્યારે મને આટલું દાન આપો. સદાય આપની ચરણરજ મારા હૃદય અને મસ્તકે લાગી રહે – આપનાં ચરણકમળ મારાં હૃદય અને મસ્તક પર બિરાજે.

કૃષ્ણદાસજી કહે છે, હે ગિરિધરલાલ! હું તમારી દાસી છું – તમે મારા સ્વામી છો. તેથી જ મારું જીવન છો. તમારા મંગલરૂપ નિધાનને પામી, મારું જીવન તમારા સુખ માટે જ જીવવા જેવું લાગે છે. આ જીવન દ્વારા તમારાં ગુણગાન ગાયા કરું, તેનાથી જ તમને રીઝવ્યા કરું.

તમારાં ગુણગાન પણ, હે નાથ! તમારા સુખ માટે જ ગાવાં છે, મારા સુખ માટે નહીં; કારણ તમારા સુખમાં જ મારું સુખ છે.

રચનાઃ સૂરદાસજી  (રાગઃ બિહાગ)

રે મન, મૂરખ જનમ ગંવાયો,

કર પરપંચ વિષયરસ લીધો, શ્યામ સરન નહિ આયો. (૧)

યહ સંસાર ફૂલ સેંવરકો, સુંદર દેખ લુભાયો,

ચાખન લાગ્યો રૂઈ ઉડિ ગઈ, હાથ કછુ નહિ આયો. (૨)

કહા ભયો અબ કે પછતાને, પેહેલે પાપ કમાયો,

કહત સૂર શ્રીકૃષ્ણ નામ બિના, સિર ધુની ધુની પછતાયો. (3)

ભાવાર્થઃ

સૂરદાસજી પોતાના મનને સંબોધીને કહે છેઃ હે મૂર્ખ મન, તેં કીમતી જન્મ ગુમાવ્યો તેનું કંઈ ભાન છે? પ્રપંચ કરવામાં અને વિષયરસના કાદવમાં ભૂંડની જેમ ભટકવામાં તું એવું તલ્લીન રહ્યું કે શ્યામસુંદરના શરણે ન ગયું. (૧)

સેવતીના દેખાવમાં સુંદર ફુલ જેવો અહંતા-મમતાનો આ સંસાર જોઈ, તેની સુંદરતામાં તું લોભાયું. જ્યારે તું તેને ચાખવા ગયું, ત્યારે ફુલમાંથી સુવાસ ઉડી જાય, તેમ તારા હાથમાં કશું ન આવ્યું. તારો સમય અને શક્તિ ફોગટ ગયાં! (૨)

હવે તું પસ્તાય તો ય શું? જિંદગીભર તો પાપ જ એકઠું કર્યું ને ? સૂરદાસજી કહે છે, તારી જેમ, જેમણે જેમણે શ્રીકૃષ્ણના નામ-સ્મરણ સિવાય સંસારી સ્વાદમાં જ જિંદગી વેડફી છે, તે બધા હવે માથુ પછાડી પછાડી પસ્તાય છે. (૩)

હે મૂર્ખ મન, તને નથી લાગતું કે તેં આ કિમતી જિંદગી વેડફી મારી ?

(રાગ-આશાવરી)

હમ લઈ શ્યામ શરણ યમુનાકી, તિહારે ચરણ મૈયા લાગો રી ધ્યાન ।

માતા તિહારી સંજ્યા તારન, પિતા તિહારે સૂરજ ભાનુ;

ધર્મરાય-સે બંધુ તિહારે, પતિ તિહારે શ્રીભગવાન ।।૧।।

ઊંચે નીચે પર્વત કહિયેં, પર્વતરાયે પાષાણ ।

સાત સમુદ્ર ભેદ કેં નિકસી, એસી હૈ શ્રીયમુનાજી બલવાન ।।૨।।

બ્રહ્મા જાકો ધ્યાન ધરત હૈ, પંડિત વાંચત વેદ પુરાન ।

જોગી જતિ સતી સંન્યાસી, મગ્ન ભયે તિહારે ગુણગાન ।।૩।।

જૈસે તુરંગ ચલત ધરણી પર, તૈસે ભવરા કરત ગુંજાર ।

‘સૂરશ્યામ’ આધીન તિહારે જય જનની મૈયા કરની કલ્યાન ।।૪।।

ભાવાર્થઃ

‘સૂરશ્યામ’ની છાપનાં પદ શ્રીપ્રભુએ સ્વયં રચ્યાં છે. શ્રીયમુનાજીની વધાઈનું આ પદ ‘સૂરશ્યામ’ની છાપનું છે.

અમે શ્યામસ્વરૂપા શ્રીયમુનાજીનું શરણ ગ્રહણ કર્યું છે. તેથી હે યમુને મૈયા! અમારું ધ્યાન તમારાં ચરણોમાં લાગેલું રહો. તમારાં માતા છે સંજ્ઞાદેવી, તમારા પિતા છે આધિદૈવિક સૂર્યદેવ. તમારા ભાઈ છે ધર્મરાજ શ્રીયમદેવ અને તમારા પતિ છે પ્રભુ પોતે. એવાં શ્રીયમુનાજી પર્વતરાય હિમાલયના પાષાણોમાંથી ઊછળતાં-કૂદતાં, સાત-સાત સમુદ્રોને ભેદીને આપ પૃથ્વી પર પધાર્યાં છો. બ્રહ્માજી પણ તમારું ધ્યાન ધરે છે. વેદ-પુરાણ ભણતા પંડિતો, યોગીઓ, જતિ અને સતી તથા સંન્યાસી સૌ તમારા ગુણગાનમાં મગ્ન છે. જેમ ધરતી પર રેવાલ ચાલે, અશ્વ ચાલે, તેમ આપ પધારી રહ્યાં છો. ભ્રમરો ગુંજારવ કરે છે, એવાં શ્રીયમુનાજી, શ્રીશ્યામસુંદરલાલ પણ આપને આધીન છે. હે શ્રીયમુને મૈયા, આપનો જય થાઓ, આપ સૌનું કલ્યાણ કરો.

(રાગઃ દેવગંધાર)

માઈ પ્રગટ ભયે હૈં રામ ।

હત્યા તીન ગઈ દશરથકી સુનત મનોહર નામ ।।૧।।

બંદી જન સબ કૌતુક ભૂલે રાઘવ જન્મ નિધાન ।

હરખે લોગ સબૈ ભુવ પરકે યુવજન કરત હૈં ગાન ।।૨।।

જય જયકાર ભયો વસુધા પર, સંતન મન અભિરામ ।

‘પરમાનંદદાસ’ બલિહારી ચરનકમલ વિશ્રામ ।।૩।।

ભાવાર્થઃ

હે બહેન, શ્રીરામજીનું પ્રાકટ્ય થયું છે. શ્રીરામ-જન્મની વધાઈ સાંભળતાં જ રાજા દશરથની ત્રણ-ત્રણ હત્યાઓનું પાપ નાશ પામ્યું છે. શ્રીરાઘવના જન્મથી ભાટચારણ સૌ આશ્ચર્યચકિત બન્યા છે. પૃથ્વી પરના સર્વ લોકો આનંદિત બનીને શ્રીરામનાં ગુણગાન ગાય છે. પૃથ્વી પર સર્વત્ર જયજયકાર થઈ રહ્યો છે. સંતોના મનને પરમ આનંદ થયો છે. અષ્ટછાપ ભક્તકવિ શ્રીપરમાનંદદાસજી કહે છે, શ્રીરામનાં ચરણકમલ સૌના માટે વિશ્રામરૂપ છે. હું એ ચરણકમલની બલિહારી જાઉં છું.

(રાગઃ સારંગ)

ચૈત્ર માસ સંવત્સર પરિવા, વરસ પ્રવેશ ભયો હૈ આજ ।

કુંજમહલ બૈઠે પિય પ્યારી, લાલન પહરે નૌતન સાજ ।।૧।।

આપુ હી કુસુમહાર ગુહિ લીને, ક્રીડા કરત લાલ મન ભાવત ।

બીરી દેત દાસ ‘પરમાનંદ’ હરખિ નિરખિ જસ ગાવત ।।૨।।

ભાવાર્થઃ

અષ્ટછાપ ભક્તકવિ શ્રીપરમાનંદદાસજીની આ રચના છે.

આજૈ ચૈત્ર માસના પડવાના દિવસે નવા સંવત્સર-વર્ષનો પ્રારંભ થયો છે. આજે નવાં સાજ અને વસ્ત્રો ધારણ કરી, પુષ્પના કુંજમહલમાં શ્રીયુગલસ્વરૂપ-પ્રિયતમ અને પ્રિયાજી બિરાજ્યાં છે. શ્રીયુગલસ્વરૂપ પોતાના શ્રીહસ્તથી પુષ્પમાળાઓ ગૂંથે છે અને પોતાની મનભાવતી રસમય ક્રીડાઓ કરે છે. શ્રીપરમાનંદદાસજી પોતાના આધિદૈવિક સખી સ્વરૂપે શ્રીયુગલસ્વરૂપને પાનની બીડી આરોગાવે છે અને આ લીલાનાં દર્શન કરતાં હરખાઈને તેનાં યશોગાન ગાય છે.

[રાગઃ સારંગ]

[રચનાઃ  પરમાનંદદાસજી]

તુમ દેખો સખિ રથ બૈઠે ગિરિધારી ।

રાજત પરમ મનોહર સબ અંગ સંગ રાધિકા પ્યારી ।।૧।।

મણિ માણિક હીરા કુંદન ખચિ ડાંડી ચાર ર્સંવારી ।

વિધિકર વિચિત્ર રચ્યો જો વિધાતા અપને હાથ ર્સંવારી ।।૨।।

ગાદી સુરંગ તાફતાકી સુંદર ફરેવાદ છબી ન્યારી ।

છત્ર અનુપમ હાટક કલશા ઝૂમક લર મુકતારી ।।૩।।

ચપલ અશ્વ દ્વૈ ચલત હંસગતિ, ઉપજત હૈ છબિ ન્યારી ।

દિવ્ય ડોર પચરંગ પાટકી કર ગહિ કુંજવિહારી ।।૪।।

વિહરત  વ્રજવીથન  વૃંદાવન  ગોપીજન  મનુહારી ।

કુસુમ અંજુલિ બરખત સુરમુનિ પરમાનંદ બલિહારી ।।૫।।

આજે અષાઢ સુદ બીજ. રથયાત્રાનો ઉત્સવ. પ્રભુ રાધિકાજીની સાથે રથમા બિરાજી વ્રજવિહાર માટે પધાર્યા છે. વ્રજભક્તો દર્શન કરવા માટે રસ્તાની બંને બાજુ ગોઠવાઈ ગયા છે.

એક સખી પ્રભુનો રથ બતાવી બીજી સખીને કહે છેઃ ‘જો સખિ, આ રથમાં ગિરિધરલાલ બિરાજ્યા છે. તેમની સાથે શ્રીરાધિકાજી પણ છે. બંને જણ રથમાં કેવાં શોભી રહ્યાં છે! તેમનાં શ્રીઅંગ પરમ મનોહર છે.’

બીજી સખી કહે છેઃ બહેન, જે રથમાં યુગલ સ્વરૂપ બિરાજ્યા છે, એ રથ પણ જો કેટલો સુંદર છે! વિધાતાએ સંપૂર્ણ વિધિપૂર્વક તેને પોતાના સ્વહસ્તે રચ્યો છે. તેની ચાર દાંડી સુવર્ણની છે. રથમાં મણિ, માણેક, હીરા વગેરે રત્નો જડીને તેને શણગાર્યો છે. તેનાથી રથની સુંદરતા અનુપમ બની છે.

‘અને જો તો ખરી બહેન, એ રથમાં સુંદર ચમકતા રેશમી વસ્ત્રની તો ગાદી બિછાવી છે. ઉપર ધજા ફરકી રહી છે, તેની શોભાની તો શી વાત કરવી? રથનું છત્ર અને કળશ બંને સુવર્ણનાં અને અનુપમ સુંદર છે. ચારે બાજુ મોતીની લરો ઝૂલી રહી છે.’

આ રથને બે ચપળ અશ્વો જોડેલા છે. બંને અશ્વ હંસ જેવી સુંદર ગતિથી ચાલે છે તેથી રથની શોભા અનેરી લાગે છે.

પચરંગી રેશમની દિવ્ય દોરી પોતાના શ્રીહસ્તમાં લઈને કુંજવિહારી પ્રભુ આજે વ્રજભક્તોને દર્શન આપવા વ્રજ વિહાર કરી રહ્યા છે. વ્રજની ગલીઓમાં અને વૃંદાવનમાં વિચરી રહ્યા છે. ગોપીજનો તેમનો પ્રેમથી આદર સત્કાર કરે છે. પોતાના ઘેર પધરાવી વિવિધ શીતલ સામગ્રી આરોગાવે છે. દેવો અને મુનિજનો દર્શન કરીને રથ ઉપર પુષ્પવર્ષા કરે છે.

આ રથયાત્રાનાં દર્શન કરીને પરમાનંદદાસજી યુગલ સ્વરૂપ ઉપર બલિહારી જાય છે.

[રાગઃ સારંગ ]

[ રચનાઃ શ્રીવ્રજાધિશજી]

વૃંદાવન યમુનાકે જલ ખેવત નાવ લલિતાદિક,

જહાં કુંજ કુસુમ રચિત બૈઠે હરિ રાધા ।

પ્રફુલ્લિત મુખ દોઉ બને અરગજા રંગ સારી પાગ,

મોતી ભૂષન સુભગ અંગ તૈસી હૈ રૂપ અગાધા ।।૧।।

વારવાર તટ હરે દ્રુમ ગજવર કમનીય કેલિ,

મૃદુ સુગંધ ફેલિ રહ્યો તરનિ તેજ ન બાધા ।।૨।।

જંત્રન જલ ફૂહિ પરત સુખદાયક સખી જહાં,

વ્રજાધીશ મધુરી તાન ગાવત સુર સાધા ।।૩।।

વૃંદાવનમાં શ્રીયમુનાજીનો વિશાળ પ્રવાહ છે. તેમાં કમળ ખીલ્યાં છે. એક મોટું નાવ છે. નાવને સુંદર રીતે શણગાર્યું છે. પુષ્પોની જાણે કુંજ રચી છે. તેમાં શ્રીહરિ અને રાધાજી બિરાજ્યાં છે. લલિતાજી નાવ ચલાવી રહ્યાં છે. અન્ય સખીજનો પંખો કરવાની સેવા કરે છે.

શ્રીયમુનાજીના બંને કિનારે મોટાં મોટાં વૃક્ષો ઊભાં છે, તેમના ઉપર સુગંધિત પુષ્પો ખીલ્યાં છે. એ પુષ્પોની મૃદુ સુગંધ ચારે બાજુ ફેલાઈ રહી છે. આવા સુગંધિત વાતાવરણમાં પ્રભુ યુગલસ્વરૂપે નાવમાં બિરાજી જલવિહાર કરી રહ્યા છે.

બંનેના મુખ ઉપર પ્રસન્નતા છે. મોતીનાં અને ફૂલનાં આભૂષણ સજ્યાં છે. બપોરનો સમય છે પણ નાવમાં પુષ્પોની એવી કુંજરચના કરી છે કે સૂર્યનો તડકો જલવિહારમાં બાધા કરી શકતો નથી. બંને સ્વરૂપોએ અરગજાઈ રંગના, ચંદનના રંગનાં વસ્ત્રો ધારણ કર્યાં છે. શ્રીરાધાજીએ સાડી ધરી છે અને શ્રીઠાકોરજીને પણ એ જ રંગની પાગ ધરી છે. બંને સ્વરૂપો મદમત્ત ગજરાજની જેમ સુંદર ક્રીડા કરી રહ્યાં છે. શ્રીયમુનાજીના શીતલ જલપ્રવાહમાંથી પવનની સાથે ઠંડી લહેરો આવી રહી છે. શીતલ જલનો જાણે છંટકાવ થઈ રહ્યો છે. ગરમીના દિવસોમાં જલનો છંટકાવ ઘણો સુખદાયક લાગે છે.

વ્રજાધીશજી મહારાજ આ નાવલીલાનાં દર્શન કરી, મધુરી તાન છેડી રહ્યા છે અને સારંગ રાગમાં કીર્તનગાન કરી રહ્યા છે. કીર્તન દ્વારા આપણને પ્રભુની લીલાનાં દર્શન કરાવી રહ્યા છે.

વ્રજભક્તોએ પ્રભુના સુખ માટે વિવિધ મનોરથો કર્યાં છે. આજે લલિતાજી વગેરે સખીઓએ નાવનો મનોરથ કર્યો છે. શ્રીયમુનાજીના જલમાં યુગલ સ્વરૂપને જલવિહાર માટે પધરાવ્યાં છે. બંને સ્વરૂપો પ્રસન્ન થઈને આ મનોરથ અંગીકાર કરી રહ્યાં છે.

આ ભાવનાથી જ આપણા મંદિરોમાં અને વૈષ્ણવોને ઘેર ઉષ્ણકાલમાં પ્રભુને નાવનો મનોરથ અંગીકાર થાય છે. શીતલ સામગ્રીનો ભોગ આવે છે. ફૂલના શૃંગાર ધરાય છે અને પ્રભુના પ્રસન્ન મુખારવિંદનાં દર્શન કરી ભક્તો પણ પ્રસન્ન થાય છે.